In het najaar van 2017 stuurt DNB in hun halfjaarlijkse Overzicht Financiële Stabiliteit een uitgebreide analyse over de aflossingsvrije hypotheken in Nederland. De toezichthouder identificeert het probleem: voor ruim een half miljoen huishoudens zal het verschil tussen eigen vermogen en schuld aan het einde van de looptijd van hun hypotheek meer dan 150.000 euro zijn.

Vooral mensen met beleggingshypotheken lopen volgens DNB problematische risico’s. In de eerste plaats omdat deze hypotheekvorm vaak gecombineerd wordt met een aflossingsvrij leningdeel, ten tweede omdat deze groep gemiddeld hogere hypotheken heeft en tot slot omdat de beleggingsresultaten veel lager uitvallen dan wat er was voorgespiegeld.

Massale verkoop leidt tot dalende huizenprijzen

DNB constateert dat tussen 2035 en 2038 voor ruim 700.000 huishoudens de aflossingsvrije lening afloopt, terwijl ook hun recht op hypotheekrenteaftrek eindigt. In veel gevallen zal er sprake zijn van een resterende schuld. Als al die mensen gaan verkopen, zal dat leiden tot overaanbod en dalende huizenprijzen. Bovendien voorspelt DNB claims van klanten en reputatieschade voor de banken zodra er echt mensen in de problemen komen.

Als beleidsconclusie schrijft DNB dat hypotheekverstrekkers hun risico’s op de aflossingsvrije hypotheken in kaart moeten brengen en het beheer verbeteren. De toezichthouder schrijft dan nog: “Kredietverstrekkers dienen hun klanten actief te benaderen en hen te adviseren over een passende oplossing.”

Kamervragen na uitzending

Als actualiteitenprogramma EenVandaag aandacht besteedt aan de problemen van ouderen en hun aflossingsvrije hypotheken, volgen er Kamervragen. Henk Nijboer vraagt minister van Financiën Wopke Hoekstra wat hij gaat doen om te voorkomen dat ouderen straks massaal in de financiële problemen komen. Hoekstra antwoordt dat hij niet alle aflossingsvrije hypotheken over één kam wil scheren en dat banken op dat moment al hun klantenbestand aan het afspeuren zijn naar risicogevallen.

Als de NVB in september 2018 de campagne Aflossingsblij lanceert, blijkt dat al 52.000 van die high risk-klanten bereikt zijn. Met talloze spotjes op radio en tv moet het bewustzijn onder consumenten worden verhoogd. In zo’n korte tijd zoveel mensen bereiken, dat lukt je niet met alleen Wft-opgeleid personeel. Banken blijken callcenters in te zetten met speciaal voor dit doel aangenomen telefonisten.

Risico van ongeschoolde telefonist ligt bij consument

Ongeschoold personeel mag alleen informeren en niet adviseren. De Nederlandse Vereniging van Hypothecair Planners (NVHP) vraagt zich echter af of consumenten dit verschil wel in kunnen zien. Zomaar beginnen met aflossen kan ook nadelig uitpakken. De NVHP roept op woningbezitters op om altijd een schriftelijke bevestiging te vragen als een geldverstrekker aanraadt om vervroegd af te lossen. Dat kan bewijsproblemen voorkomen als later blijkt dat dit advies toch onverstandig was.

'Intermediair betalen voor activatie'

In een blog op am:web trekt ook Jurjen Oosterbaan aan de bel. Hij verbaast zich erover dat het intermediair geen rol heeft gekregen in het activeren van klanten met een aflossingsvrije hypotheek. Banken betalen de medewerkers van hun callcenters om consumenten af te bellen, maar een bank zonder advieskanaal mag geen externe adviseur betalen om hetzelfde te doen. Dat zou een overtreding van het provisieverbod betekenen.

Oosterbaan pleit ervoor dat ook hypotheekadviseurs betrokken worden bij Aflossingsblij en gewoon betaald krijgen voor hun diensten. “Eng vasthouden aan het begrip provisieverbod is prinzipienreiterei en wekt de schijn dat de zogenaamde zorgen over de situatie rondom aflosvrije hypotheken vooral iets zijn om het eigen straatje als toezichthouders te willen schoonvegen, maar niet een bewijs van het streven om echt te willen zoeken naar de meest effectieve oplossing om dit probleem op te lossen”, schrijft Oosterbaan.

De brief die geheim moest blijven

In november 2018 lekt de inhoud van een AFM-brief uit die alleen bestemd was voor de ogen van bankbestuurders. Er staat in wat de AFM aan inspanningen verwacht van de geldverstrekkers. Alle klanten met een (deels) aflossingsvrije hypotheek moeten benaderd worden. De bank moet individuele informatie verschaffen over de gevolgen van pensionering, het einde van de hypotheekrenteaftrek en de betaalbaarheid van de hypotheek. Ook moeten klanten direct inzicht krijgen in hun ‘klantspecifieke oplossingsmogelijkheden.’

Banken moeten klanten stimuleren om actie te ondernemen die ze financieel wendbaarder maakt, bijvoorbeeld door online mogelijkheden aan te bieden om direct te beginnen met periodiek aflossen. Als een klant na een periode weer stopt met aflossen op de hypotheek, dan hebben geldverstrekkers de plicht van de AFM om opnieuw contact op te nemen.

De toezichthouder schrijft in een voetnoot dat een bank dit volgens Wft-regels gewoon mag doen, zolang er maar geen aanbeveling wordt gedaan over de te kiezen oplossing. Dan valt de communicatie onder informeren en niet onder adviseren.

Zonder advies draagt niemand verantwoordelijkheid

De geheime brief schiet de adviesbranche in het verkeerde keelgat. De voorgestelde acties zijn vergaand en schuren akelig dicht tegen advisering aan. Een klant zal hoogstwaarschijnlijk het subtiele verschil niet zien; toch draagt niemand de verantwoordelijkheid als het fout gaat. De AFM zegt intermediairs niet uit te willen sluiten, maar voegt de daad niet bij het woord.

Adfiz stapt uit de schaduw

Als adviseurs zich beginnen af te vragen waar hun vertegenwoordigers blijven, meldt Adfiz zich. Ze blijken samen met OvFD al in augustus te zijn betrokken bij gesprekken met de NVB over Aflossingsblij. Dat het intermediair buitengesloten wordt, klopt volgens hen dus niet. Concrete afspraken met de NVB zijn er echter ook nog niet te melden. Bovendien zijn de grootbanken al en masse aan het activeren geslagen, zonder tussenkomst van het intermediair. Adfiz bezweert dat dit vrijwel alleen om klanten gaat die ooit door een bankadviseur werden bediend. De AFM zegt iets anders: activatie verloopt op volgorde van urgentie.

Samenwerking met NVB komt niet van de grond

Wat Adfiz betreft komen er afspraken over de uniformiteit van verslaglegging en gaan banken veel actiever klantdata delen met hypotheekadviseurs. In juni, een half jaar later, blijkt het ijdele hoop te zijn geweest. De banken en verzekeraars (het Verbond stapte later ook in) lopen weg uit het gesprek. De geldverstrekkers gaan op de oude voet door met informeren, de pilots die ze draaiden met enkele adviseurs worden ‘herijkt.’

Werkelijke betrokkenheid wordt niet geregeld. Volgens de AFM hebben adviseurs zeker een rol, maar heeft de toezichthouder ervoor gekozen om de verantwoordelijkheid bij één partij te leggen. “De aanbieders hebben de producten immers ontwikkeld en in de markt gezet. We willen dat die verantwoordelijkheid ook echt duidelijk belegd is, zodat er geen situatie ontstaat waarin een klant tussen de wal en het schip valt”, zegt AFM-beleidsmaker Zdenka van Schaik bij AM. Of een geldverstrekker het intermediair betrekt bij hun verantwoordelijkheid, is volgens haar aan de aanbieder zelf.

Van bewustwording naar call to action

In het najaar van 2019 heeft de NVB de campagne Aflossingsblij opnieuw aangezwengeld. Ditmaal wordt het accent verlegd van bewustwording naar het motiveren om in actie te komen. Aan de andere kant van het spectrum klinken nu echter ook sussende woorden. Zo vindt de Consumentenbond dat mensen zich niet gek moeten laten maken met al die spotjes op radio en tv.

De bond verwacht niet dat banken massaal consumenten zullen dwingen hun huis te verkopen als de looptijd van de hypotheek ten einde komt. “De campagne Aflossingsblij is hartstikke goed en die ondersteunen we. Maar tegelijkertijd zeggen we ook: laat je geen paniek aanpraten. Denk niet dat je op de einddatum ineens met tonnen over de brug moet komen, want dat is gewoon niet het geval”, aldus directeur Sandra Molenaar.

AFM 'zet de lijnen uit'

Dat de AFM desalniettemin de vinger aan pols houdt, blijkt uit het rapport Trendzicht 2020. De informering van klanten over aflossingsvrije hypotheken blijft de verantwoordelijkheid van geldverstrekkers: “De AFM bewaakt de voortgang van dit proces en zet de lijnen uit om problemen te voorkomen.”