Het ambtelijke rapport Belastingen in maatschappelijk perspectief: Bouwstenen voor een beter en eenvoudiger belastingstelsel legt onder meer wat betreft de hypotheekrenteaftrek de vinger stevig op de zere plek.

Hypotheekrenteaftrek drijft vooral prijzen op

‘Een voorbeeld van een ondoeltreffend belastinginstrument is de hypotheekrenteaftrek. Het beoogde beleidsdoel van meer eigen woningbezit wordt niet behaald, omdat de aftrek met name prijzen opdrijft, en niet zozeer tot meer eigen woningbezit leidt’, valt er onder meer te lezen in het rapport.

Naast prijsopdrijvend vergroot het ook nog eens vermogensverschillen, valt in hetzelfde rapport te lezen. ‘Het kunnen kopen van een woning hangt sterk samen met een relatief gunstige inkomens- en vermogenspositie. Immers, iemand met een hoger inkomen of meer vermogen kan een duurdere woning kopen en hogere hypotheek krijgen en geniet dan meer fiscaal voordeel van de hypotheekrenteaftrek.’

De gehele fiscale eigenwoningmaatregelen kost daarnaast miljarden, rekenen de ambtenaren voor. Gecompenseerd voor het eigenwoningforfait en onroerendezaakbelasting aan de inkomstenkant kost de fiscale eigenwoningregeling de schatkist in 2024 zo’n 8,9 miljard euro.

'30-jaarstermijn praktisch onuitvoerbaar'

Nu is de hypotheekrenteaftrek de afgelopen jaren stapsgewijs iets afgebouwd en geldt er een termijn van maximaal dertig jaar. Maar dat is niet genoeg om de nadelige effecten van de maatregel, en de complexiteit van het belastingstelsel als geheel, mee goed te praten, vindt de groep ambtenaren.

Te meer omdat zij ook inzien dat banken en de Belastingdienst vanaf 2031 niet in staat zullen zijn om te controleren of iemand wel of niet in aanmerking komt voor hypotheekrenteaftrek. Hoewel hypotheekbezitters dit zelf aan moeten tonen, ontbreken bij zowel de Belastingdienst als bij de geldverstrekkers de gegevens over hypotheken die rond of voor 2001 zijn afgesloten.

‘De Belastingdienst en banken beschikken niet over contra-informatie om te bewijzen dat dit niet zo is. Controle op het recht op aftrek wordt hierdoor praktisch ondoenlijk’, schreef Laurens Berentsen van het FD al. In het rapport stellen de ambtenaren dat het ook maar zeer de vraag is of de hypotheekbezitters zelf wél over alle benodigde gegevens beschikken om aan te tonen dat ze in aanmerking komen voor hypotheekrenteaftrek.

Voorstel: afschaffen 30-jaarstermijn en hypotheekrenteaftrek

Al met al stellen de ambtenaren in het adviesrapport – waarin ze opperen hoe het belastingstelsel beter en eenvoudiger kan - verschillende maatregelen voor. Eén van de scenario’s luidt het gefaseerd, in bijvoorbeeld twintig jaar, afschaffen van de hypotheekrenteaftrek en om de 30-jaarstermijn te schrappen.

Niet zonder risico’s, is men zich van bewust. Zo neemt het schrappen van de 30-jaarstermijn een belangrijke incentive weg om gaandeweg af te blijven lossen. Ook raakt het gefaseerd afbouwen van de hypotheekrenteaftrek mensen die relatief recent een woning hebben gekocht – en dus de hoogste hypotheekschuld hebben – het hardst.

Rol hypotheekadviseur benoemd

Aan de andere kant is de ambtelijke werkgroep wel van mening dat een gefaseerde en vooraf goed gecommuniceerde afbouw van de hypotheekrenteaftrek prima valt op te vangen voor hypotheekbezitters.

Het adviesrapport omschrijft de belangrijke rol die de hypotheekadviseur daarin speelt. ‘Bij een ruim van tevoren aangekondigde gefaseerde afbouw kunnen kopers met aanpassing van beleid rekening houden. Kopers houden rekening met mogelijke veranderingen in de toekomst en worden daarover geadviseerd bij het afsluiten van een hypotheek’.

Hypotheekrenteaftrek: kans allang verkeken?

De vraag is of deze voorstellen niet (te) laat komen. Hendrik Schakel van Viisigaf in juni 2022 aan dat het perfecte moment om de hypotheekrenteaftrek, althans voor nieuwe hypotheekbezitters, af te schaffen alweer is gepasseerd.

‘Ze hebben op dit punt de boot gemist, want het moment om de hypotheekrenteaftrek in een klap af te schaffen voor nieuwe hypotheeknemers, was toen de rente historisch laag stond. Zeg maar eind 2019 tot eind 2021. Want met 1 procent rente is de financiële pijn namelijk zeer beperkt. Voor die paar tientjes die dat scheelde, zouden maar weinig mensen de straat op zijn gegaan om te protesteren’, schreef hij toen.

Ellen Hensbergen, toenmalig directeur van Munt, kaartte de problemen die in het adviesrapport staan in 2021 al aan én gaf direct dezelfde oplossing. ‘Ik zou de renteaftrek echt beperken en binnen redelijke termijn afschaffen (…) Het zorgt nu voor zo veel complexe fiscale zaken dat het niet meer te doen is. Iedereen die al eens een hypotheek had, een tijdje huurde en met een nieuwe partner een huis koopt, komt in een heel complexe fiscale wereld terecht. Dat is gewoon niet meer te volgen of uit te pluizen’, zei ze in gesprek met AM.

Ook onuitvoerbaarheid 30-jaarstermijn allang voorzien

Van hetzelfde laken een pak wanneer we het hebben over de onuitvoerbaarheid van de 30-jaarstermijn. Eind 2022 voorspelde Bouwe Kuik van bijBouwe al dat dit een ‘bloedbad’ gaat worden. “Weet je over tien jaar nog hoeveel hypotheken je allemaal hebt gehad en wat de consequenties zijn geweest als je een keer gescheiden bent? Heb je verhoogd of afgelost, heb je een beleggingsproduct gekoppeld? Wie heeft dat duidelijk op een rij staan?”

Ook kaartte hij de problemen vanuit de Belastingdienst al aan. “Zij zullen nooit kunnen controleren wie er na 2031 wel en niet recht heeft op renteaftrek en hoeveel. De Archiefwet bepaalt namelijk dat bewaarde gegevens na twaalf jaar vernietigd moeten worden.”

In de ogen van velen in de hypothekenbranche is de eigenwoningregeling allang failliet. De vraag is nu vooral: noopt die nu ook ambtelijk getrokken conclusie nu wél tot actie? Zolang de formatie zich voortsleept zal die vraag blijven staan.